Den Haag - Hoogbouw in de binnenstad

In de afgelopen decennia is het aangezicht van Den Haag op een ingrijpende manier veranderd. De stad is sinds 2000 met ruim 80.000 nieuwe inwoners gegroeid terwijl de werkgelegenheid met 30.000 arbeidsplaatsen toenam. Hoewel de stad na de annexatie van Leidschenveen-Ypenburg over een aanzienlijk groter oppervlak beschikte en daarmee over meer potentiele bouwgrond, heeft de groei vooral plaatsgevonden in de al volgebouwde oude stad. Nu de braakliggende kavels en andere vrije ruimte in de stad begint op te raken, en annexatie van grote stukken grond niet meer zo vanzelfsprekend is, ontstaat er langzamerhand een noodzaak om dichter en hoger te bouwen. Dit heeft met name in het gebied rondom Centraal Station geleid tot een spectaculaire wijzigingen in het stadsbeeld. Aangezien hoogbouw een grote impact heeft op de omgeving en deze bebouwing als snel is verworden tot het beeldmerk van de stad (zoals de achtergronden in nieuwsreportages van politiek Den Haag), zijn hoge eisen gesteld aan het uiterlijk van de torens. Deze eisen zijn in de loop der tijd wat aangepast met de ontwikkeling van de smaken van de stadsontwerpers. In de laatste jaren van de 20e eeuw was het postmodernisme erg populair. De meest karakteristieke hoogbouw van de stad stamt uit deze tijd. Later ging men over op andere stijlen, zoals neotraditionalisme (met name ten westen van CS), supermodernisme en neomodernisme (met name ten oosten van CS).

Ondanks de economische crisis van 2008 tot 2013 zijn een aantal grote torens in de stationsomgeving gerealiseerd. De ontwikkeling van nieuwe hoogbouwplannen heeft in deze tijd wel even stil gelegen, maar nu de crisis voorbij is worden met enige regelmaat weer nieuwe hoogbouwplannen gepresenteerd. Meestal zijn dit nieuwe plannen in gebieden waar al veel hoogbouw is, zoals de stationsomgeving, Beatrixkwartier en Laakhavens, maar soms worden ook op minder voor de hand liggende locaties buiten deze centrale zone grootse plannen voorgesteld. Naar verwachting zal hoogbouw in de toekomst meer algemeen worden in Den Haag.

1. Het dichtst bebouwde hoogbouwcluster van de stad ligt direct ten westen van het Centraal Station. Deze hoogtes en dichtheden zorgen voor grote contrasten met de historische binnenstad en het groengebied Haagse Bos/Malieveld/Koekamp. Het Haagse Bos verandert langzamerhand in een Central Park van Den Haag.


2. Zicht vanuit het Wijnhavenkwartier op de Resident. Dit is een binnenstedelijke herontwikkelingslocatie nabij het Centraal station van Den Haag. De Resident werd in het begin van de jaren 90 ontworpen door de architect Rob Krier, dit als schakel tussen de laagbouw van de historische binnenstad en de (toen nog geplande) hoogbouw rondom het station. Van afstand is dit gebied duidelijk herkenbaar door de verzameling karakteristieke postmoderne torens, waaronder Castalia, Helicon, de Zurichtoren en de Muzentoren (deze is net niet in beeld). Tussen deze torens is een dichtbebouwd buurtje gebouwd naar ontwerp van architect Adolfo Natalini.


3. Het werk van Natalini is duidelijk herkenbaar aan 1) de rode baksteengevels die die worden afgewisseld met witte spekstenen in de hoeken van de gevelopeningen; 2) veelvuldige herhalingen zonder al te grootschalig te worden; 3) monumentale gevelbeeindingen zoals ver overstekende daklijsten of koperen koepels. Dit is een postmoderne interpretatie van neo-renaissance architectuur die in veel Nederlandse oude steden voorkomt.


4. Het Muzenplein vanaf het maaiveld. Hier is in de afgelopen jaren een bijzonder driedimensionaal gelaagd stadslandschap gevormd. De eerste en onderste laag bestaat uit de bouwblokken van Natalini, die aan de bovenzijde worden opgevolgd door de de postmoderne torens. Sinds de oplevering van de nieuwe ministerietorens (net rechtsboven te zien) en woongebouw De Kroon is een derde nog hogere laag toegevoegd aan het landschap.


5. Nogmaals het gelaagde stadslandschap


6. Een van de mooiste voorbeelden van het postmodernisme (misschien zelfs wel wereldwijd!) is Castalia van Michael Graves. Dit gebouw werd in 2005 opgeleverd als nieuw onderkomen voor het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Dit als onderdeel van het veel grotere project Resident. Door zijn vorm verwijst het gebouw naar statige oude Nederlandse huisjes met tuitgevels. Castalia is dan wel 104 meter hoog, maar doordat telkens twee verdiepingen zijn samengetrokken oogt het gebouw wat minder imponerend. Vroeger was de binnenplaats tussen Castalia en Helicon (niet op foto) een voor publiek toegankelijk terrein. Tegenwoordig is dit binnenplein bij het gebouwencomplex getrokken en voorzien van een atrium dat er niet echt bij past.


7. Het karakteristieke koperen daklandschap van de Resident met op de achtergrond de 88 meter Zurichtoren van architect Cesar Pelli. Hoewel deze architect zich vooral bezighoudt met megawolkenkrabbers in wereldsteden (zoals de Petronas towers in Kuala Lumpur), had hij blijkbaar toch een beetje tijd over voor een torentje in Den Haag. De Zurichtoren is overigens niet terug te vinden op de website van Pelli. Net als veel andere architecten lijkt hij zich te hebben gedistantieerd van postmoderne architectuur.


8. Het meest bijzondere element van de Zurichtoren is de ronde getande kroon. Hierdoor wordt het gebouw in de volksmond ook wel de citruspers genoemd.


9. De ingang van de parkeergarage op het Muzenplein. Op een vergelijkbare manier vormgegeven als de omliggende bebouwing, inclusief het -enigszins barokke- koperen dakje.


10. Het hoefijzervormige Muzenplein van boven gezien. Hoewel met de bouw van de Resident beoogd werd om een nieuwe directe verbinding tussen Centraal Station en de binnenstad te realiseren, is het niet gelukt om veel passanten langs dit plein te leiden. Dit komt met name doordat deze nieuwe route geen logische verbinding vormt tussen station en binnenstad. Om over het Muzenplein te lopen moet je namelijk een omweg maken. Een ander aandachtspunt is het ontbreken van voorzieningen op de begane grond. In het gebied zijn wel een paar cafe’s ondergebracht, maar dit blijkt niet voldoende om voor een levendige sfeer te zorgen.


11. Het Muzenplein vanaf het maaiveld. In het midden staat de 78 meter hoge postmoderne Muzentoren van Rob Krier en aan weerszijden daarvan de historiserende architectuur van Natalini. De Muzentoren is oorspronkelijk bedoeld als kantoortoren, maar het is tot dusver niet gelukt om de toren vol te krijgen met huurders. Binnenkort wordt het gebouw getransformeerd naar een hotel met bovenin een restaurant en klein dakterras.


12. De Muzentoren een een van de twee bijgebouwen van dichtbij. De gebouwen zijn opvallend rijk gedecoreerd, waarbij de blauwe zuurstokzuilen het meest in het oog springen. Ook de uitspringende speksteentjes vallen op. Wanneer je goed kijkt naar de gevel zul je op enkele plekken foutjes in het metselweg constateren. Of deze foutjes nu bewust zijn ingelegd of niet, de imperfecties zorgen er juist voor dat het gebouw nog interessanter is om te bestuderen.


13. De Muzentoren is de visuele afsluiting van de Kalvermarkt en fungeert als een soort inleiding voor de daarachter gelegen hoogbouwzone. Door zijn ligging en hoofdvorm is het tevens een soort stadspoort tussen twee totaal verschillende gebieden. Hoewel de Muzentoren in 2000 is opgeleverd is, en dus nog steeds als nieuw is, is dit de meest monumentale (nieuwe) toren van de stad.


14. De Turfmarkt wordt door beleidsmakers ook wel de stadsentree Haagse Loper genoemd. Dit is de nieuwe toegangsweg van het Centraal Station naar de binnenstad. De Turfmarkt is door alle recente ontwikkelingen een stuk levendiger geworden. Op de ministerietorens (op de achtergrond) na zijn de plinten van de gebouwen vrijwel allemaal gevuld met goed lopende lichte horeca, zoals koffie- en broodjeszaken. De Turfmarkt is in het begin van 2017 aangekleed met nieuwe bestrating, statige lantaarns met ooievaarbeeldjes en plantenbakken. Het idee is om de nieuwe inrichting door te trekken langs het stadhuis tot aan het Spui. Maar dat zal pas gebeuren nadat het nieuwe theater is opgeleverd.


15. Woontoren De Kroon van Rapp+Rapp architecten, gezien vanaf het Lage Zand. Het volume is opgebouwd met een paar setbacks richting de Turfmarkt en Schedeldoekshaven. Dit is gedaan om in hoogte iets beter aan te sluiten bij de omliggende bebouwing. Tevens hebben de verspringingen ertoe geleid dat de windhinder op het maaiveld aan de Turfmarktzijde wat is verminderd.


16. Zicht op het hoogbouwcluster over het bouwterrein van het Spuikwartier. Eind 2017 zal dit uitzicht voorgoed verdwijnen.


17. Nogmaals de Turfmarkt


18. Op de hoek Spui/Kalvermarkt is in 2015 woon-winkelgebouw Amadeus opgericht naar ontwerp van Bedaux de Brouwer Architecten uit Tilburg. Evenals het naastgelegen stadhuis is dit een zeer modern tijdloos ontwerp. De onderste drie bouwlagen zijn in gebruik als warenhuis en daarboven 11 etages met appartementen. Door de setbacks van aan de zijkanten doet het volume iets minder plomp aan. Het torenelement op de hoek had alleen iets hoger gemoeten.


19. Nogmaals de Amadeus. Deze keer vanuit de Grote Marktstrraat. Door de vele verspringingen in de gevel lijkt het net een apenrots.


20. Het stadhuis van Den Haag op de hoek Spui/Kalvermarkt. Voor het stadhuis werd in de jaren 80 een prijsvraag uitgeschreven waarop meerdere architecten een voorsteld indienden. Het ene plan was nog grootser dan het andere. Uiteindelijk heeft de Amerikaanse architect Richard Meier de prijsvraag gewonnen met een voor hem typisch steriel gebouw met witte gevelplaten veel glas. Tussen 1990 en 1995 werd dit gebouw gerealiseerd. Ondanks de 22 jaar doet het gebouw nog steeds erg nieuw aan.


21. Het stadhuis bestaat hoofdzakelijk uit twee langgerekte flats met daartussen een atrium. Tussen de beide bouwdelen zijn liftkokers geplaatst waarvandaan je via loopbruggen in de gebouwen kunt komen. Door het vele glas en de witte gevels is het altijd een lichte en aangename omgeving om te verblijven. Tot voor kort waren de liftschachten en loopbruggen voor het publiek toegankelijk. Helaas is dit door toegenomen beveiligingsmaatregelen nu niet meer mogelijk.


22. Een van de meest geslaagde transformatieprojecten van Den Haag in het Wijnhavenkwartier van architectenbureau Geurst en Schulze. Voorheen stonden op deze locatie twee ministerietorens van Justitie en Binnenlandse Zaken. Nadat de ministeries hun intrek hadden genomen in de naastgelegen nieuwe torens van Kollhoff (witte hoogbouw rechtsboven), zijn de oude flats afgestoten. De flat van Justitie is in 2016 gesloopt om plaats te maken voor een nieuw theater en woontorens, terwijl de flat voor Binnenlandse Zaken is getransformeerd tot multifunctioneel complex met universiteit, horeca en daarboven woningen. In 2016 is het in gebruik genomen.


23. Het Prins Bernhardviaduct was een ingrijpend project in de jaren 70 waarin getracht werd de zuidelijke binnenstad beter bereikbaar te maken voor autoverkeer. Het viaduct start bij de Utrechtsebaan, steekt het spoor over en komt ter hoogte van de Nieuwe Haven weer op het maaiveld. Oorspronkelijk was het idee (conform het plan van Dudok) om de vierbaansweg door te trekken over de Amsterdamse Veerkade, dwars door de Schilderswijk en deze te laten aansluiten op de huidige Meppelweg in Den Haag zuidwest.


24. De gebouwenmassa vanaf het Prins Bernhardviaduct.


25. Tussen station en ministeries ligt Tussen het Centraal Station en de ministeries ligt de stenige Rijnstraat met daarop een wirwar van tramsporen en onder het maaiveld de Koningstunnel.


26. Het Centraal Station met links het gebouwencomplex New Babylon van architectenbureau Meyer en Van Schooten. Dit complex bestaat uit een winkelcentrum, een hotel, kantoren, een conferentiecentrum en bovenop twee woontorens van 100 en 140 meter hoog. Opmerkelijk detail in het complex is dat het oude (destijds ook grote) kantoorgebouw Babylon volledig is geincorporeerd in de nieuwbouw. De gevel van het oude gebouw is zwart gebleven, zodat het onderscheid tussen oud en nieuw duidelijk zichtbaar blijft.
Op het Koningin Julianaplein voor het Centraal Station wordt momenteel gewerkt aan de realisatie van een grote fietsparkeerkelden met daarboven twee woontorens van 90 meter hoog. De grindbetonnen Stichthage is in de toekomst vrijwel niet meer te zien.


27. Nogmaals New Babylon, nu vanaf de Bezuidenhoutseweg. De horizontale witte lijnen in de torens veranderen regelmatig van dikte. Dit doet wat denken aan een ouderwetse printplaat. De architect ziet hier wat anders in, volgens hem is dit een verwijzing naar de sporen en wissels van het naastgelegen station.


28. Metrostation Den Haag Centraal is een eindpunt van de Rotterdamse metronetwerk. Tot 2016 maakte de metro gebruik van een van de sporen van Centraal Station, maar door toenemende druk van de NS op de sporen is besloten het metrostation op te tillen tot niveau +2. In 2016 is het nieuwe station opgeleverd.


29. Het metrostation is ontworpen door Zwarts & Jansma architecten. Dit is hetzelfde bureau dat verantwoordelijk is voor de netkous in het Beatrixkwartier. De constructie van het metrostation heeft dan ook een vergelijkbare uitstraling als de netkous, alleen oogt deze een stuk lichter. Minpuntje is de matige afwerking aan de onderzijde.


31. Bij de oostuitgang van het Centraal Station ligt het hypermoderne Anna van Buerenplein. In 2017 is dit gebied tussen de torenflats ingericht als voetgangerszone, waarbij een klein deel wordt gebruikt als terras voor een foodcourt. Midden over het plein ligt een drukbereden tramviaduct, dat deels over en onder gebouwen door gaat. Het is een ultiem voorbeeld van meervoudig ruimtegebruik.


32. CS-oost en het tramviaduct


33. Vlakbij het eindpunt van de verhoogde metrolijn staat een witte ronde woontoren van Groep 5 architecten, genaamd de Witte Anna. Deze toren werd in 1987 opgeleverd en was destijds met zijn 77 meter de hoogste woontoren van Nederland. Bovenin de Witte Anna zit een restaurant van waar je een mooi uitzicht hebt over de stationsomgeving.


34. Rondom de Utrechtsebaan bevindt zich een zeer stedelijk gebied met veel hoogbouw. Bijzonder is dat de hoogbouw op diverse plekken gewoon over deze snelweg heen is gebouwd. Een van de meest bijzondere elementen op de Utrechtsebaan is de 75 meter hoge Malietoren van Benthem-Crouwel Architecten. Op de onderste verdiepingen bevindt zich een parkeergarage terwijl de daarboven liggende etages in gebruik zijn als kantoor. Oorspronkelijk zou deze toren nog 3 verdiepingen hoger worden (dus een extra stalen driehoek), maar door protesten vanuit de buurt is de toren verlaagd. Gevolg van deze verlaging is dat de verhoudingen niet meer helemaal kloppen.

Over niet al te lange tijd zal dit stukje verdiepte snelweg volledig worden overkluisd en op het dak worden voorzien van een parkje. Dit is nodig om grootschalige woonprojecten in de nabije omgeving mogelijk te maken.


35. Anonieme kantorenmassa rond de Utrechtsebaan. Links ligt het Beatrixkwartier en rechts ligt de woonbuurt Bezuidenhout-West.


36. Op het J.P Coenviaduct is in 2001 kantoorpand Equinox van Rietveld Architecten gebouwd. Dit pand bestaat uit twee half ronde vleugels met daartussen loopbruggen.


37. Opgetilde trambanen op de hoek Juliana van Stolberglaan / Prinses Beatrixlaan.


38. Aan de Prinses Beatrixlaan staat het Centre Court van KOW architecten. Dit neotraditionalistische gebouwencomplex is in 2003 opgeleverd en wordt sindsdien ten dele gebruikt als kantoor voor de Voedsel- en Warenautoriteit en ten dele als appartementencomplex. De voorzijde van het complex bestaat uit twee hoogteaccenten, zodat het goed aansluit op de hoogbouwzone aan de Beatrixlaan, terwijl de achterzijde door zijn beperkte hoogte goed aansluit bij de bestaande bebouwing van Bezuidenhout.


39. In 2013 is aan de Prinses Beatrixlaan kantoorgebouw Monarch van Meyer en Van Schooten Architecten opgeleverd. Dit is een driehoekig gebouw met afgeronde hoekpunten. Aan de onderkant heeft het gebouw richting de Prinses Beatrixlaan een ietwat vreemde uitstulping van vier bouwlagen. Dit is om tegemoet te komen aan de stedenbouwkundige uitgangspunten voor het Beatrixkwartier die gesteld waren door ontwerper Joan Busquets. Door in de plinten (4 tot 6 lagen) een eenduidige rooilijn parallel aan de Prinses Beatrixlaan aan te houden zou rust en eenheid ontstaan in het stedelijke beeld.

De Monarch is de laatste grote kantoorkolos dat voorlopig in het gebied is gerealiseerd. Oorspronkelijk was het idee dat naast het gebouw (op het fotostandpunt) nog een tweede vergelijkbare toren zou komen, maar door de economische crisis is deze gecancelled. Inmiddels zijn op deze locatie twee woontorens in aanbouw.


40. De Netkous is een verhoogde trambaan boven de Prinses Beatrixlaan. De constructie is in 2004 gebouwd naar ontwerp van Zwarts & Jansma.


41. Het Prinsenhof is een massieve gebouwencomplex in het Beatrixkwartier, gebouwd naar ontwerp van architectenbureaus Kraaijvanger Urbis (toren E) en Atelier Pro (de rest). Het uit 2005 stammende complex bestaat uit vier parallelle schijven die allen bestaan uit twee torens. Op de zuidoostelijke hoek is het complex bekroond met de 109 meter hoge Prinsenhof toren E. Dit gebouw is later in gebruik genomen als WTC van Den Haag. Al snel na de oplevering bleek dat de hoofdingang te onduidelijk was aangegeven en dat de paar aanwezige publieke voorzieningen niet makkelijk vindbaar waren. Dat heeft ertoe geleid dat het gebouw in 2015, een kleine 10 jaar na oplevering, alweer grondig werd verbouwd.


42. De start en beeindiging van de netkous is vrij abrupt. Hopelijk wordt de constructie in de toekomst nog een stukje verder doorgetrokken richting station Laan van NOI.


43. Tussen station Laan van NOI en het Beatrixkwartier staat het kantoorgebouw 'Beatrixkwartier' van JHK Architecten. Het pand bestaat uit drie parallelle schijven die in het midden met elkaar zjn verbonden. Opvallend is de gelijkenis in architectuur met het Haagse stadhuis van Richard Meyer. Naast de witte kleur beschikt dit gebouw over dezelfde kenmerkende vormentaal. Momenteel wordt het gebouw (deels) gebruikt als The Hague Security Delta.


44. De 73 meter hoge Haagse Zwaan van ZZDP Architecten (2010) is de enige grote kantoortoren van het Beatrixkwwartier aan de westelijke zijde van de Utrechtsebaan. Het gebouw helt iets naar voren over, en dat effect wordt visueel nog eens versterkt door nog een nog schuinere lijn op de zijgevel. De lijn lijkt een belangrijk onderdeel van de constructie, maar deze is er tijdens de bouw pas tegenaan geplakt.


45. Files op de Utrechtsebaan


46.


47. Het Strijkijzer van AAArchitecten is de enige echte wolkenkrabber van Den Haag. De toren is met zijn 132 meter hoogte zeker niet de hoogste van de stad, maar wel de toren die de meeste indruk maakt. Het Strijkijzer is op een onmogelijke locatie gebouwd: op een driehoekige kavel van 30 bij 35 meter tussen twee drukke wegen en naast het Rijswijkseplein. Verreweg het grootste deel van de toren heeft een woonfucntie, waarbij de lagere etages vooral zijn ingericht als kleine studio’s en de hogere als luxe appartementen. De bovenste etages zijn in gebruik als vergadercentrum, uitzichtplatform en als cocktailbar. Deze bar is te bereiken via een glazen lift met spectaculair uitzicht over de stad.


48. Op een krappe bouwkavel tussen Strijkijzer en het spoor is in 2017 woongebouw The Y gerealiseerd. Evenals zijn hoge buurman is The Y een product van AAArchitecten. Dit bureau had eerder met het ontwerp van het Strijkijzer ervaring opgedaan met het bouwen op een onmogelijke locatie, dus het is niet zo verwonderlijk dat ze opnieuw zijn gevraagd voor een vergelijkbare kavel aan de overzijde van de weg. Opmerkelijk is dat het gebouw in architectuur verder vrij weinig samenhang vertoont met het Strijkijzer. Het ensemble is vooral groots en indrukwekkend.


49. De Waldorpstraat in Laakhaven ligt direct aan de zuidzijde van station Hollands Spoor, parallel aan het spoor. In het verleden was dit een ongure straat in een industriegebied met een tippelzone. Momenteel verandert het gebied in een hoog tempo naar een soort studentencampus rond de Haagse Hogeschool. In Laakhaven staan inmiddels meerdere studententorens van rond de 70 meter hoogte. De twee zwarte torens (achter elkaar) op de achtergrond zijn in 2013 opgeleverd en het is de bedoeling dat daar achter nog drie blokken van vergelijkbare hoogte komen.


50. De achterzijde van station Hollands Spoor met de indrukwekkende bouwmassa aan het Rijswijkseplein. Doordat het blauwe volume van The Y wat hoger begint ligt het gehele complex direct boven het station te zweven.


51. Direct achter station Hollands Spoor staat de 57 meter hoge Poseidon van KCAP architecten. Het is een typische neomodernistische kantoortoren van eind 20e eeuw. Door de gladde gevel doet het gebouw meestal wat saai aan, behalve als de zonnestralen net het geveloppervlak bereiken.


52. Poseidon en buurman Delta Lloyd (B&D Architectuur) vormen gezamenlijk een soort toegangspoort tot Laakhaven.


53. In het ‘oude’ deel van Laakhaven ligt een haven met daaraan vier in 1999 gebouwde woontorens met de naam Aquadriga van Geurst en Schulze. Via een fiets- en voetgangersbrug zijn de torens verbonden met de Haagse Hogeschool aan de overkant. Op de achtergrond pronkt het Strijkijzer met daar voor de onlangs gerealiseerde woontoren The Y.


54. Nogmaals de Waldorpstraat met zicht op het hoogbouwcluster in de binnenstad.


55. De havenactiviteiten zijn inmiddels volledig uit Laakhaven verdwenen. Alleen de havenkranen resteren als stille getuigen van dit verleden. Langs het water verrijst steeds meer hoogbouw met voornamelijk een woonbestemming. Links naast de havenkraan worden over niet al te lange tijd Caland Dock gebouwd, daarmee zal het idee van een stedelijke canyon alleen maar sterker worden.


56. In het zuidwestelijke puntje van Laakhaven is in 2015 op een welstandsvrije nieuwbouwkavel de Waldotower van Kampman Architecten gebouwd. In de toren zijn 420 studentenkamers ondergebracht, dus elk raam en elk balkon is een afzonderlijke wooneenheid. Volgens het bestemmingsplan mocht hier een woontoren verrijzen van maximaal 50 meter, maar uiteindelijk is het toch mogelijk gemaakt om 70 meter de lucht in te gaan. De Waldotower is daarmee verreweg het hoogste bouwwerk in Den Haag dat zonder welstandstoets is gerealiseerd. Zo te zien kan welstandsvrij bouwen dus ook leuke resultaten opleveren.


57. De Waldotower staat op een mooie locatie direct aan het water. Ten zuidwesten van de toren ligt de Petroleumhaven. Hier zal in de komende jaren eveneens welstandsvrije nieuwbouw worden gerealiseerd.